Borsada devre kesici, fiyatlar çok hızlı düştüğünde piyasaların kontrolden çıkmasını önleyen menkul kıymet alım-satımının durdurulmasını sağlayan uygulamadır. Bu devre kesiciler aşırı kısa vadeli oynaklığın göstergesidir, ancak uzun vadeli yatırımcılar bunu pek önemsemez.
Hisse senedi piyasalarında devre kesiciler, işlemleri birkaç dakikalığına yavaşlatmak, yatırımcılara piyasada neler olduğunu anlama ve piyasa koşullarına göre kararlar verme olanağı sunmak için tasarlanmıştır.
Borsada Devre Kesici Uygulaması Nasıl Çalışır?
Türkiye’de Borsa İstanbul’da işlem gören piyasa değeri en yüksek 100 şirketin hisse senedinin yer aldığı BIST 100 endeksinin ilk eşik olarak belirlenen %5 ve daha fazla düştüğünde, ikinci eşikte ise 7% veya daha fazla düştüğünde devre kesici uygulanır.
ABD hisse senedi piyasasında ise devre kesiciler, tek seansta S&P 500 endeksindeki düşüşlere dayanmaktadır. Devre kesici üç farklı eşikte tetiklenir: %7’lik düşüşten sonra, %13’lük düşüşten sonra ve %20’lik düşüşten sonra. %7 ve %13’lük düşüşler için alım satım yalnızca 15 dakika durdurulur, ancak S&P 500 endeksi %20 düşerse, günün geri kalanında alım satım durdurulur. Menkul kıymet borsaları, piyasa genelindeki bu devre kesicileri etkinleştirmek ve koordine etmek için vadeli işlemler ve opsiyon piyasalarıyla birlikte çalışır.
Piyasa Genelinde Uygulanan Devre Kesiciler
Menkul kıymetler borsalarında, ciddi düşüş yaşandığında piyasa genelinde işlemleri geçici olarak durduran devre kesiciler bulunur. Önceden tanımlanmış devre kesici seviyelerinde bir düşüş olması durumunda, alım-satımlar geçici olarak durdurulur.
Türkiye Piyasasında Devre Kesici
| İşlem Esasları | Yıldız Pazar | Ana Pazar |
|---|---|---|
| Devre Kesici Tetiklenme Oranı | %10 | %7.5 |
| Devre Kesici Sonrası Emir Toplama Süresi | 5 dakika | 15 dakika |
| Devre Kesici Sonrası Eşleştirme Süresi | 5 dakika | 2 dakika |
ABD Piyasasında Devre Kesici
| Seviye | S&P 500 Endeksi Düşüş Yüzdesi | Piyasa Etkisi |
|---|---|---|
| 1 | %7 | İşlemler 15 dakikalığına durdurulur |
| 2 | %13 | İşlemler 15 dakikalığına durdurulur |
| 3 | %20 | İşlemler tüm menkul kıymetler için bir sonraki işlem gününe kadar durdurulur. |
Borsalardaki Devre Kesicilerin Tarihçesi
Devre kesiciler borsalardaki düşüşlerde yıllardır kullanılmaktadır, ancak bu çok nadir bir durumdur. Devre kesiciler, 19 Ekim 1987’de (Kara Pazartesi) Dow Jones’un %22.6 oranında düştüğü olaydan sonra uygulanmaya başlanmıştır.
1997 Asya mali krizi sırasında Dow Jones 550 puan düşerek üçüncü seviye devre kesiciyi ve piyasanın tamamen kapanmasını tetikledi.
Piyasalarda devre kesiciler yalnızca piyasa genelinde değil, aynı zamanda herhangi bir hisse senedi için de uygulanabilir. 2011’de SEC (ABD Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu), beş dakikalık bir süre içinde tek bir hisse senedi %10 oranında yukarı veya aşağı hareket ederse, işlemlerin duraklatılmasını gerektiren kuralları oluşturdu.
Devre kesiciler, yatırımcıları yalnızca küresel ekonomik krizlerden değil, aynı zamanda hatalı işlemlerden veya sistemi manipüle etmeye çalışanlardan da korur.
Borsada Devre Kesici İyi midir?
Piyasalara fiyat kontrolleri dayatmanın serbest piyasa ilkelerine aykırı olduğunu iddia edebilirsiniz, ancak devre kesicilerin sadece gerekli durumlarda kullanılması gayet mantıklı olabilir.
Örneğin, Mart 2020’de ABD piyasasında uygulanan dört devre kesicinin üçü başarılı kabul edildi ve S&P 500 %7’lik düşüş işareti civarında dengelendi. Bununla birlikte, 16 Mart’ta, ilk %7’lik düşüşte uygulanan devre kesicinin ardından, piyasa daha da şiddetli bir şekilde düşmeye devam etti. Devre kesiciler kusursuz değil, ancak dörtte üçü başarılı olduysa iyi olduğunu söylemek mümkün.
Borsada devre kesici mucizeler yaratamaz, sadece paniği durdurmak için şans sunabilir.
Devre kesicilerin ne zaman tekrar devreye girerek şiddetli piyasa düşüşünü durduracağını kimse bilemez. Ancak uzun vadeli yatırım yapanlar, devre kesicileri pek ciddiye almaz.
Genel olarak, araştırmalar, bazı durumlarda işlemlerin durdurulmasının piyasada istikrarı sağlamada etkili olduğunu öne sürmektedir. Fakat devre kesicilerin sık sık tetiklenmesi serbest piyasa sistemine kalıcı zarar verebilir, hatta serbest piyasayı tamamen ortadan kaldırabilir, zira yatırımcıların piyasaya olan güvenleri yaşamsal önemdedir.
